Miền Trung có hò
Đưa Linh thì miền Nam có hát Phá Quàn trong nghi thức tang lễ. Hai loại hình
nghệ thuật đều hướng người sống về cội nguồn, nhớ ơn người đã khuất. Riêng về tục
Phá Quàn, người ta quan niêm rằng linh cửu để trong nhà quá lâu thì có nhiều
yêu ma quàn lên hòm nên phá để gánh quan tài cho nhẹ. Về cái tích về tục phá
quàn, chuyện về chàng Lía là đáng lưu tâm nhất: “Chàng Lía được sinh ra trên đất
võ Bình Định, lại là người có năng khiếu nên đã sớm trở thành một võ sĩ tài ba
bậc nhất trong vùng. Nhưng vì là bần cố nông, tay lấm chân bùn, cực khổ quanh
năm suốt tháng nên Lía có ngọai hình rất xấu xí, cục mịch. Khi đến tuổi trưởng
thành, Lía tham gia vào cuộc thi tuyển chọn văn nhân võ sĩ giúp nước. Đến trường
võ dự thi, vì không có vàng bạc lo lót nên Lía bị quan chủ trường đuổi ra,
không cho thi, lấy cớ là Lía có ngoại hình xấu xí. Phẫn uất tột cùng, Lía vào
núi Tây Sơn, phía nam Truông Mây , quy tụ bạn bè và những người là nạn nhân của
xã hội bất công, lập đảng cướp,được thuộc hạ tôn là “Thủ lãnh Văn Doan” với khẩu
hiệu là “diệt ác phù nguy”. Triều đình nhiều phen đem binh đánh dẹp nhưng đều
thất bại.
 |
| Hát Phá Quàn trong đám tang thân phụ của nghệ sĩ nhiếp ảnh Phạm Tỵ |
Một hôm, viên đầu mục tín cẩn của Văn Doan được tin bọn
thương hồ mua gian bán lậu vận chuyển hàng hóa bằng đường thủy trên sông Côn, y
liền dẫn lâu la xuống núi để “ăn hàng”. Y bắt được một chiếc thuyền khá lớn, bảo
bọn lâu la lục soát thuyền để đoạt thâu tài vật, vì ngỡ là thuyền buôn. Những
người trên thuyền toàn là nông dân, không có vàng bạc, thuyền cũng không có
hàng hóa, chỉ chở một vỏ áo quan và những vật phẩm vừa mới mua ở chợ, đem về
làm đám tang cho một bà già. Bà già ấy chính là mẹ của thủ lãnh Văn
Doan. Y cùng đám lâu la trở lại sơn trại, cấp báo thông tin cho thủ lãnh. Văn
Doan vô cùng đau đớn, khóc kể thảm thiết, tự trách mình là con trưởng mà bỏ nhà
ra đi nên không chu toàn bổn phận lúc mẹ lâm chung. Lâu la trong trại cũng buồn
lây, mỗi người tự động chít khăn tang lên đầu để chia sẻ niềm đau cùng thủ
lãnh. Văn Doan ra lệnh: một số ở lại giữ trại, còn bao nhiêu theo mình chuẩn bị
một cuộc dạ hành bí mật trở lại quê nhà lo việc tống táng cho mẹ. Cuộc
hành quân bí mật ban đêm với những qui định nghiêm ngặt: người ngậm thẻ, ngựa cất
lạc.
Về phía triều đình, sau khi nhận được báo cáo của địa
phương, ra lệnh cho phủ huyện nhân dịp này gài bẫy bắt cho kỳ được thủ lãnh sơn
tặc Văn Doan. Phủ huyện, sai nha thừa biết Doan là người con chí hiếu, nghe tin
mẹ chết nhất định sẽ về, nên bắt buộc tang gia phải “quàn” quan tài dài ngày,
chờ đến khi con mồi sa lưới mới cho chôn cất. Mặt khác, cho binh lính mặc thường
phục canh giữ quan tài và phục kích chung quanh nhà đám, chờ thời cơ.
Thủ lãnh Văn Doan cho dừng quân ở bìa rừng Truông Mây, nhờ
viên đầu mục bí mật về nhà thám thính tình hình trước khi hành động. Phía nhà
đám, vì quàn lâu ngày, khách viếng đã hết, bọn binh lính canh giữ cũng mệt mỏi,
chán nản hóa ra lơi lỏng, thay phiên về nhà, số lính còn lại thì say, ngủ gục.
Thủ lãnh Văn Doan chia quân làm hai đạo: tiền quân do mình chỉ huy vào cướp
quan tài; hậu quân do viên đầu mục trấn thủ tại tam xa lộ (ngã ba đường) đánh
đoạn hậu. Nếu bị truy kích, dùng mấy quả pháo cối đốt lên gây tiếng nổ để áp đảo
tinh thần đối phương.
Về lại nhà xưa trong lúc đêm khuya, mọi người đều ngủ say vì
quá mệt mỏi, Văn Doan vô cùng đau đớn không cầm được nước mắt khi nhìn thấy cái
hồn bạch để trên linh tọa. Thì ra, theo cổ tục người ta dùng chiếc áo của người
mẹ thắt buộc giống hình người làm hồn bạch để linh hồn mẹ có nơi nương tựa vì
thân xác mẹ đã khâm liệm. Doan cúi đầu mặc niệm trước hồn bạch, hai hàng nước mắt
chảy dài và có cảm giác như hồn mẹ phảng phất đâu đây đang trách mắng mình là đứa
con bất hiếu vô nghì! Tay Doan rung rung cầm lá triệu có ghi tên tuổi mẹ, nghẹn
ngào đọc từng chữ qua ánh sáng lờ mờ của mấy ngọn nến cũng đang rưng rưng nhỏ lệ!
Đau lòng hơn khi Doan thấy trên bàn vong, gia tộc còn để dành chiếc khăn tang
cho đứa con bất hiếu xa nhà, ghi trên đó hai chữ “Thằng Lía”! Tim Doan nhói
đau. Cơn xúc động tột cùng, Doan quỵ xuống đất r ồi khóc òa lên! Nhưng rồi cũng
nén đau thương, cảnh giác…Doan lấy khăn tang bịt lên đầu, đốt nhang, rót rượu,
lâm râm khấn lại linh hồn mẹ tha tội cho đứa con bất hiếu! Tình thế cấp bách,
không thể chần chừ, Doan vẫy tay làm hiệu cho bọn lâu la vào đứng hầu sẵn hai
bên quan tài. Doan lên lưng ngựa quan sát, rồi dùng cặp binh phù là hai thẻ tre
gõ nhịp làm hiệu c ho bạn lâu la từ từ chuyển linh cửu ra khỏi nhà. Hành động của
Văn Doan và bọn lâu la liền bị binh lio1nh phát hiện. Trận hỗn chiến xảy ra.
Viên đầu mục kịp thời mang lâu la đến tiếp ứng cho Văn Doan. Bọn lâu la đốt lên
hàng trăm nghọn đèn sào sáng rực cả một vùng, vừa đánh vừa la hét vang trời dậy
đất, đồng thời cho nổ mất trái pháo cối làm rung động cả núi rừng! Bọn binh
lính phủ huyện một phen bạt vía kinh hồn, rút lui mất dạng! Công việc báo hiếu
của Văn Doan thành công tốt đẹp.
Sau đó một thời gian, trong một cuộc thanh toán bọn tham
quan ô lại ở phủ Qui Nhơn, Văn Doan bị viện binh của triều đình bao vây bắt được.
Doan bị kết án tử hình , nhóm cướp của Doan tan rã!
Lú bấy giờ, người dân trong vùng coi việc làm của Văn
Doan là có đạo lí, vì Doan “muốn ra giúp nước mắc quan nịnh yễm ức” và hơn nữa
“lấy một sự y có hiếu với mẹ, còn của cướp thì cho người nghèo”. Rõ ràng cái đạo
lí đó đã được Văn Doan thể hiện một cách thiết thực: Chữ trung đối với nước, chữ
hiếu đối với mẹ, chữ nhân đối với người nghèo, chữ dũng đối với bọn cường quyền
phong kiến.
Ngày nay, xứ Bình Định vẫn còn truyền tụng câu ca dao nói
lên tình cảm của người dân đối với Văn Doan- Chàng Lía: “ Chiều chiều én liệng
Truông Mây/ Cảm thương chàng Lía bị vây trong thành”
(Bài viết được copy có sửa chữa của tác giả Đỗ Văn Đồng trên
Văn Nghê Long An phiên bản điện tử)
---
Thông tin ảnh minh họa:
Hình ảnh hát Phá Quàn trước linh cửu thân phụ của nghệ sĩ
nhiếp ảnh Pham Tỵ.
Nguồn ảnh: https://www.facebook.com/pham.ty.9?fref=ts
