TRÊN ĐỜI CÓ BỐN CÁI NGU

Chim cu Luồng - Tác giả ảnh: Nguyễn Anh Thế

“Làm mai, lãnh nợ, gác cu, cầm chầu” là bốn cái ngu.

   Ngu nhất là mai mối. Hễ vợ chồng lục đục là người ta đè đầu người mai mối mà chửi. Khi hạnh phúc thì có ai nhớ đến đâu.

   Ngu nhì là lãnh nợ giùm. Đi vay tiền cho người khác. Đến khi con nợ không có trả thì chủ nợ đến đòi siết cổ mình.

   Ngu thứ ba là gác cu. À há! Chơi chim là một thú vui của nhiều người. Hồi xưa người ta dùng chim cu nuôi nhốt trong lồng để làm chim mồi dụ dỗ bắt chim cu trong rừng. Họ treo cái lồng chim mồi kèm theo bẫy ở cái cây nào đó rồi kiếm chỗ núp trong rừng. Người gác cu lọt vào tầm ngắm rình mồi của hổ, báo khi nào không hay. Cho nên đó cũng là một cái ngu.

Chim cu Xanh Sáo - Tác giả ảnh: Nguyễn Anh Thế

    Cầm chầu hát Bội là cái ngu thứ tư. Người cầm chầu ngoài vốn Nho học uyên bác còn phải am hiểu về tuồng tích và nghệ thuật biểu diễn để cảm nhận tinh tế và khen chê đúng mức động tác diễn, chất giọng, cách thể hiện từng câu Nam, câu Xuân, câu Lối của diễn viên trên sân khấu. Vì vậy, người cầm chầu ngày xưa thường là các vị quan lại, chức sắc hoặc các vị trưởng lão tại địa phương tổ chức biểu diễn hát bội.

   Tìm hiểu những nét độc đáo của nghệ thuật cầm chầu, chúng ta có thể thấy đó là cả một quá trình thống nhất theo những nguyên tắc nghiêm ngặt. Khi sắp bắt đầu buổi diễn, người cầm chầu “hỏi” đoàn hát đã chuẩn bị xong chưa bằng hai tiếng trống nhẹ, hơi gằn “rụm rụm”. Dàn nhạc lúc này với trống chiến có vai trò “nghênh tiếp” trống chầu. Nếu chuẩn bị xong, tiếng trống phản hồi sẽ đáp lại “rụp rụp”. Để chắc chắn, trống chầu hỏi lại một lần nữa“rụm rụm”. Nếu có tín hiệu trả lời“rụp rụp” thì người cầm chầu sẽ lập tức đả tiếp hồi Khai trường (khai chầu). Nguyên tắc đánh của hồi trống này là buổi diễn thuộc về mùa nào thì đánh theo quy ước của mùa đó: Xuân tam, Hạ cửu, Thu thất, Đông ngũ. 

Một loài chim ử Úc có họ hàng với chim cu - Tác giả ảnh: Nam Lý

     Hồi Khai trường vừa dứt là nhạc bắt đầu nổi lên. Khi diễn viên ra sân khấu chuẩn bị hát câu đầu tiên, người cầm chầu tiếp tục gõ cái “thùng” khai mở cho câu đầu tiên của đêm diễn. Sau đó là những tiếng trống chấm câu “thùng”, đánh mỗi khi câu hát kết thúc; tiếng trống vớt hơi, với ý đỡ giọng cho diễn viên mỗi khi hơi bị đuối; tiếng điểm khuyên “thùng” để khen, động viên, khích lệ mỗi khi diễn viên có những câu hát hay, động tác diễn đẹp… Ngược lại, khi diễn chưa đạt, người cầm chầu thường phạt bằng cách gõ những tiếng “cạch, cạch” vào cạnh trống (tang trống).

     Hễ mình ít “chầu” thì bọn đào kép cho mình là người khó khăn, phách lối, khinh khi bọn xướng ca vô loại. Nhưng nếu mình đánh chầu đúng điệu thì bị gièm xiểm, cho rằng mình là thằng dâm dê, cứ đánh khen mấy cô đào trẻ mà chê bai mấy cô đào già.

Bồ Câu là loài có họ hàng với chim Cu - Tác giả ảnh: Dragana Trajkovic

     Chỉ nhằm giới thiệu bốn cái ngu ấy mà cụ Sơn Nam viết hẳn một cái truyện ngắn BỐN CÁI NGU trong truyển tập Hương Rừng Cà Mau. Khéo léo đến thế là cùng. Cái đoạn giới thiệu về nghệ thuật cầm chầu, nhà cháu sưu tầm ở Báo Bình Định.

Buôn Ama Thuột, 30/8/2015

Tây Nguyên Xanh